Haigazian Armenological Review

Permanent URI for this community

https://haigrepository.haigazian.edu.lb/handle/123456789/40

Browse

Now showing 1 - 20 of 548

1667թ. Հայ-ռուսական առեւտրական պայմանագիրը եւ Նոր Ջուղայի ինքնավար մարմինները
(1980) Շուշանիկ Խաչիկեան
It has been accepted by historians that the Armeno-Russian trade agreement of 1667 was signed by the representatives of the Russian government on one side, and the Armenian Trade Company of New Julfa (Persia) on the other. After carefully studying the available primary sources concerning the business and trade activities of the Armenian community of New Julfa and its administrative bodies, the author has concluded that there has never been an Armenian Trade Company in New Julfa in the European sense of it. R. Romotamsky and K. Loussigov, who signed the 1667 agreement, were the authorized representatives of the autonomous board of New Julfa. The ruling board of the autonomous city of New Julfa were represented by the twenty governors of the city's twenty independent quarters, by the head of the trade unions and by the kalantar (the board leader, who was elected by the community and approved by the Shah). All members of the ruling board came from the very rich merchant families, known as khojas. In the article also is discussed the rights, obligations, and activities of the ruling board of the autonomous city of New Julfa.
1909ի Կիլիկիացի հայկական կոտորածները ֆրանսիական պատմագրութեան գնահատմամբ
(2007) Վարուժան Պօղոսեան
The article sheds light on the approach and assessment of French historiographers on the Armenian massacres of 1909 committed in Cilicia. The author notes that these massacres were organized and perpetrated by both the Young Turks and the ancient regime and constitute an important link in the process of the Armenian Genocide (1894 – 1922). In fact, the French authors characterize the killings of 1894-96 and 1909 as an introduction to the Armenian Genocide of 1915. Poghosian underlines the fact that after a short period in the 1910s, the Armenian massacres of 1909 were rarely brought to light and discussed by French historiographers until the early 1990s. In line with highlighting some 14 books, document compilations, and articles the author puts under the limelight two books, that of Petros Aznovour, who in 1911, under the nickname of Georges Brézol, published Les Turcs ont passé la… in Paris, and that of the French journalist A. Adossidès, who published his book Armenines et Jeunes-Turcs. Les massacres de Cilicie, in Paris in 1910. Poghosian assess and interprets the documents published in the first book, which is a compilation of documents, numerous reports, letters, protests and other notes of various sources. The book reflects the diverse points of view and Turkish officials, Armenian clerics and foreign missionaries. Poghosian notes as well that the Armenian massacres of 1909 were hinted at in various studies related to the history of the Ottoman Empire. These books assessed the Armenian massacres of 1909 in the framework of state policy towards the national minorities. The author stresses that all these French authors affirm and attest these massacres. However, they vary in assessing the damage, the casualties, and particularly in pinpointing both the organizers and perpetrators. Ultimately they differ in putting the responsibility on the old regime of Abdul Hamid or the new regime of the Young Turks.
1912ի օսմանեան երեսփոխանական ընտրութիւնները եւ արեւմտահայութիւնը
(2007) Եղիկ Ճէրէճեան
The author notes that Armenian parliamentary politics started before the proclamation of the Republic of Armenia in 1918. Rather, they started with the participation of the Armenians in the first Duma of Tsarist Russia in 1906 and continued in the next three Dumas until 1917. On the other hand, with the restoration of the 1876 Constitution in 1908 in the Ottoman Empire, a new venue of Armenian parliamentary politics was established. Between 1908 and 1914 three legislative elections were held in the Ottoman Empire. The author dwells on the elections of 1912 arguing that in 1908 the Armenian parties and groupings were new to such a phenomenon and were not prepared for the first Ottoman Legislative elections. On the other hand, during the 1914 elections, the Empire was under one-party rule and the elections had lost their democratic nature. Every Ottoman male above the age of 25 was eligible to vote. Of these, all above the age of 30 were eligible to be elected. The elections were held in two stages. In the first stage every 250 to 275 voters would elect a representative for the Electoral College, which, in turn, elected the members of the Ottoman Legislative Assembly. In real terms the Assembly three months. In fact, the Assembly was inaugurated while elections were still being held in certain constituencies The article sheds new light on various aspects of the pre-electoral period and the politics of different Armenian and other ethnic parties, particularly the Ittihad ve Terakke (Party of Union and Progress, PUP) and the Hurriyet ve Itilaf (Party of Liberty and Coalition, PLC) The author notes that due to gerrymandering, the Armenians did not constitute a majority in any of the Electoral Colleges. Thus, they had to negotiate for seats in the Assembly. On the other hand, there was a significant discrepancy between the figures given by the Armenian Patriarchate of Constantinople and those of the Ottoman authorities. In almost all cases the number of Armenians given by the Ottoman authorities was far lower than the number registered by the Patriarchate. Furthermore, PUP aimed at having a majority in the parliament and opted to undermine ethnic parties and ethnic representation. These factors all led to unending and inconclusive discussions and negotiations between the Armenian parties and the PUP regarding the number of seats to be allocated to the Armenians. The Armenians demanded 23 while the PUP agreed to allocate a maximum of 15 seats but guaranteed 13. On the Armenian scene, the Armenians were grouped around a number of parties and the Patriarchate. The latter was active through its Political Assembly. The Armenian parties and the Political Assembly extensively discussed the issue of alliance. Some of the parties had predispositions against the PUP. The Armenian Revolutionary Federation (ARF) had pre-electoral links with the PUP and aimed at capitalizing on these links to have most of the Armenian seats. Besides, there was a disagreement on the allocation of seats to the parties and the Patriarchate. However, the basic issue was the formation of alliances. The parties disagreed on which party to ally with. Eventually all but the Social Democrat Hunchag Party (SDHP) allied with the PUP. Only 8 Armenians were elected to the Legislature. After several complaints and interventions two other Armenians were elected, which brought the total number of the Armenians to 10. Of these 5 were members of the ARF, 4 were members of the PUP and one was independent. The SDHP, which had allied with the opposition PLC, lost. All in all, out of the 275-member Assembly only 6 constituted the opposition. The 1912 Ottoman Legislature, however, could not survive the pressure of foreign politics. The loss of Tripolitania (Libya) to Italy was a major campaign issue which, unlike its vague impact in the pre-electoral period, was one of the main causes of the fall of the 1912 legislature. The article is an important contribution towards developing a theory of the politics of Armenian participation in legislative elections and Armenian inter-party relations.
1937ին Թուրքիոյ տրուած բրիտանական գաղտնի տեղեկագիր մը հայկական հարցերու մասին
(2000) Զաւէն Մսըրլեան
22 years after the beginning of the Armenian Genocide, on November 2, 1937, Turkey, through the person of Hikmet Anli of the Turkish Embassy in London requested from the British authorities information about: the Armenian Revolutionary Federation's (Dashnaktsutiun's) proposed meeting in London; the visit of the Armenian prelate of Romania Archbishop Housik Zohrabian to Great Britain; Mr. Kamberrian; the Anglo-Armenian Friendship Society. The London Metropolitan Police prepared a report dated December 9, 1937 giving satisfaction to the Turkish Government's inquiries. The report is given in full for the first time.
A Brief History of Haigazian University College
(1996) John Markarian
Հայկազեան Գոլէճը հաստատուեցաւ 17 Հոկտեմբեր 1955ին լոկ գոլէճական առաջին երկու դասարաններով Արեւմտեան Պէյրութի Մեքսիք փողոցին վրան գտնուող Ուէպ շէնքին մէջ, որ առանձնատուն մըն էր նախապէս: Հաստատութեան առաջին տարուան ամավարկն էր 59,000 լիբ. ոսկի։ Գոլէճը կոչուեցաւ Տարսոնի Սեյնթ Փոլզ Էփոսթոլիք Ինսթիթիութի դասախօս Արմենակ Հայկազեանի անունով, որ հայրն էր Գոլէճի նիւթական առաջին նուիրատուին եւ մեկենասին՝ Մարի Մեխակեանին։ Հետաքրքրական է, որ երբ Միացեալ Նահանգներու մէջ Մեխակեանները կը մտմտային Մերձաւոր Արեւելքի մէջ ուսումնական բարձրագոյն հաստատութիւն մը իրականացնելու մասին եւ առ այդ կը դիմէին Ամերիկայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութեան՝ անդին, Պէյրութի մէջ, Մերձաւոր Արեւելքի Հայ Աւետարանական Միութեան շարքերէն կարգ մը ղեկավարներ կը խորհէին հիմնել ուսումնական բարձրագոյն հաստատութիւն մը դիմագրաւել կարենալու համար ոչ միայն Աւետարանական Համայնքին՝ այլեւ ամբողջ հայութեան կրթական եւ կրօնական պահանջները: Իրարու համընկնող այս ծրագիրներն էին որ ի վերջոյ ծնունդ տուին Հայկազեան Գոլէճին։ Երկուստեք կայացած համաձայնութեան մը վրայ` Գոլէճի նախագահութեան հրաւիրուեցաւ Վեր. Դոկտ. Ճան Մարգարեանը, որուն յաջորդեցին Դոկտ. Ճոզէֆ Սփրետլին՝ 1966ին, Վեր. Ժիլպէր Պիլեզիքեանը՝ 1968ին, կրկին Վեր. Ճան Մարգարրեանը: 1971-ին, եւ Դոկտ. Վըրն Ֆլեշըրը՝ 1983ին։ 1975ին պայթած լիբանանեան տասնեօթամեայ պատերազմն ստիպեց որ Գոլէճէն հեռանան մանաւանդ վտանգուած ամերիկահպատակները, ահա թէ ինչո՞ւ 1985ին սկսող ուսումնական տարեշրջանէն սկսեալ Գոլէճին ղեկավարութիւնն ստանձնեց Օր. Ուիլմա Չոլաքեանը, որպէս վարչական տեսուչ, որ այլապէս ալ ուսումնական եւ ակադեմական դիւանապետն էր Գոլէճին։ Միայն 1995ի ուսումնական տարեշրջանի սկիզբն էր, որ Միացեալ Նահանգներէն Պէյրութ հասաւ նախկին հալէպահայ Դոկտ. Ժան Խանճեանը, որպէս հինգերորդ նախագահը Գոլէճին։ Հակառակ շրջանի ապրած վերիվայրումներուն՝ չորս տասնամեակի վրայ տարածուած ուսումնական եւ ակադեմական գործունէութիւն մը Գոլէճէն ներս արձանագրեց լոկ զարգացում եւ վերսլացք։ Շրջանի հայութեան համար ուսուցիչ ու դաստիարակ, մամուլի մարդ եւ ազգային առաջնորդներ պատրաստելու սկզբնական եւ համեստագոյն իր առաջադրանքներուն քովիկն ի վեր շուտով ամուր հիմերու վրայ դրուեցան ակադեմական բարձրագոյն հաստատութենէ մը պահանջուող ոչ միայն անհրաժեշտ բաժանմունքները՝ այլեւ մանաւանդ շրջանի հետզհետէ աճող գիտական եւ ընկերային պահանջներուն գոհացում տուող նիւթեր: Այսպէս էր, որ սկզբնական հայագիտական, եւ գիտական ու ընկերային գիտութիւններու առընթեր հետզհետէ գոյութեան կոչուեցան առեւտրագիտութեան, տնտեսագիտութեան, ընկերային ծառայութեան, մանկավարժութեան, քաղաքագիտութեան, անգլերէնը որպէս լեզու օտարներու ուսուցումին, համակարգիչներու, եւ մասնագիտական նոյնանման այլ ճիւղեր, եւ 1955ին քառասնեակ մը հաշուող ուսանողներով եւ բարձրագոյն ուսումներու հիմնական քանի մը նիւթերու դասաւանդութեամբ սկսած Գոլէճը 1975ին արդէն ամրօրէն հաստատուած ակադեմական կեդրոն մըն էր իր 650 ուսանողներով, որ, սակայն, հակառակ ուսումնական, ակադեմական եւ գիտական իր իրագործումներուն 1995ին պիտի ունենար միայն 300 ուսանող։ Իրականութեան մէջ թիւերու սա անկումը հետեւանքն էր 1975ին սկսած լիբանանեան անագորոյն բախումներուն, որոնց որպէս արդիւնք 1976ի ուսումնական տարեշրջանն սկսեր էր լոկ վաթսուն ուսանողներով։ 1985ին, ա՛լ անկարելիութեան առջեւ՝ Գոլէճի շրջապատին տեղի ունեցող անընդմէջ կռիւներուն եւ անխնայ ռմբակոծումներուն, Գոլէճը փոխադրուեցաւ Պէյրութի արեւելեան կողմը, պարզօրէն անոր համար որ անոր ուսանողութեան մեծագոյն մասը կու գար քաղաքին արեւելեան շրջաններ զանգուածային կերպով հաստատուած հայութենէն։ Ասկէ ետք Գոլէճը հազիւ թէ կարող դարձաւ ընդունիլ 300 ուսանող իր նոր կայքէն ներս, որ Քրիստոնէական Բժշկական Կեդրոնի շէնքն էր նախապէս։ Գոլէճի որպէս ուսումնական եւ ակադեմական կեդրոն հաստատումին եւ զարգացումին սկզբնական օրերուն մեծ դեր խաղացին ոչ միայն Միացեալ Նահանգներու խնամակալական եւ Պէյրութի հոգաբարձական զանազան մարմինները` այլ մանաւանդ անոր դասախօսական կազմի մնայուն եւ գնայուն ներկայացուցիչներէն շատեր: Այսպէս՝ այժմ անհրաժեշտ է անոնցմէ հոս յիշել Վեր. Տիգրան Խրլոբեանը, Դոկտ. Անահիտ Մելիքեանը, Լեւոն Գարամանուկեանն ու Սայէղը, դոկտորներ Մարի Գասպարեանը, Գույումճեանը, Լըպպոսը, Մրհէժը, Սիտանին, Ֆերպենքսը, Իսրայէլեանը, Հարթը, Պօղոսեանը, Ինճեճիկեանը, Աբելեանը, Պապիկեանը, Գալուստեանը, Հաճեթեանը, եւ ուրիշներ։ Հայագիտութեան բաժանմունքէն ներս Վեր. Խոլոբեանէն ետք պէտք է յիշել անունները Երեւանէն հրաւիրուած Փրոֆ. Գէորգ Խոլոբեանին, եւ Մորուս Հասրաթեանին, Վահէ Օշականին, Տիգրան Գույումճեանին, Բիւզանդ Եղիայեանին, Լեւոն Վարդանին, Երուանդ Քասունիին եւ Կռանեան Վարդապետին։ 1970ին, Հայկական ուսումնասիրութիւններու կեդրոնը որ հիմա վերածուեր էր Գոլէճի հայագիտական բաժանմունքի՝ սկսաւ հրատարակել Հայկազեան Հայագիտական Հանդէսը Երուանդ Քասունիի խմբագրութեամբ, եւ որ այժմ կը շարունակուի Կռանեան Վարդապետի պատասխանատուութեամբ եւ խմբագրական կազմի մը ճիգերով: Չէին սխալած առաջին հիմնադիրները Հայկազեան Գոլէճին, որ օր մը պիտի իրենց երազն ընծայուէր իրաւ, եւ 1960ին ստանալէ ետք պետական ճանաչում որպէս ակադեմական բարձրագոյն հաստատութիւն՝ լիբանանեան կրթական նախարարութեան 1966 թուակիր մէկ օրէնքով Հայկազեան Գոլէճի շնորհած Պի է, եւ Պի Էս աստիճանները ճանչցուէին լիբանանեան լիսանսին համահաւասար եւ 1988 ուսումնական տարեշրջանէն սկսեալ ալ հաստատ ճանչցուէր որպէս Հայկազեան Համալսարանական Գոլէճ իր ուսումնական քառամեայ ինքնուրոյն համակարգով, որ երբեք ալ չէր տարբերեր ամերիկեան որեւէ գոլէճի կամ համալսարանի ունեցածէն: Գոլէճին հիմնադիրներն երազեր էին Միջին Արեւելքի մէջ ունենալ հայ եւ արաբ ժողովուրդներու բարձրացումին նպաստող ակադեմական հաստատութիւն մը, եւ հիմա ունէին զայն, միայն թէ անոր անընդմէջ եւ ինքնավստահ յառաջընթացը արգելակուեցաւ որոշ շրջան մը՝ որպէս հետեւանք լիբանանեան ներքին բախումներուն եւ պատերազմին։ Այսուհանդերձ եւ հակառակ այս իրականութեան՝ այդ հաստատութիւնը կատարեց անկարելին, եւ այսօր սակաւ չեն անոնք, երէկի հայ թէ արաբ ուսանողներ, որոնք անցնելէ ետք Հայկազեան Համալսարանական Գոլէճի գիտական այս կամ այդ կրթանքէն՝ կը գրաւեն առաջնորդի արժանաւոր դիրք մը կրթական, կրօնական, առեւտրագիտական եւ մամուլի թէ գիտութեան մարզերէն ներս։
A Brief History of the Armenian Missionary Association of America, 1918-1995
(1996) Giragos H. Chopourian
Թէպէտեւ Ամերիկայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութեան սաղմնաւորումին արմատները կը հասնին մինչեւ տասնիններորդ դար՝ իրականութեան մէջ անիկա գոյութեան կոչուեցաւ միայն աւարտէն ետք Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին, մանաւանդ՝ 1922էն, երբ յաղթական պետութիւնները մէկ առ մէկ թուրքին զիջեցան հայկական շրջանները, եւ առ այդ` վտարանդի հայութիւնը ցրուեցաւ քիչ մը ամէն կողմ։ Հայ Աւետարանական Եկեղեցիներու առաջին միաւորումին կարելի է հանդիպիլ Միացեալ Նահանգներու արեւելեան ափին վրայ. ուր, 1907ին, զանազան եկեղեցիներու ներկայացուցիչներ եկան քով քովի եւ կազմեցին յանձնախումբ մը, որ, սակայն, հազիւ թէ եղաւ ցոյց տալու պէս կեանք ու կենսունակութիւն: Յետագայ տարեկան հանդիպումները յանձնախումբին եկան վկայելու ճշմարտութիւնն այս հաստատումին, ահա թէ ինչո՞ւ համար 1918ի Ուորչեսթըրի մէջ կայացող տարեկան հանդիպումին՝ կարգ մը ներկայացուցիչներ 1 Յունիսին հիմը դրին Ամերիկայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութեան, որուն ծրագիր–կանոնագիրն իր վերջնական ձեւն ստացաւ 1921ին: Յաջորդ մէկուկէս տասնամեակը տեսաւ հիմնաւորումն ու զարգացումը Ընկերակցութեան, թէպէտեւ դանդաղ։ Այս շրջանին Ընկերակցութեան որպէս վարիչ–քարտուղար ծառայեցին Վերապատուելիներ Թ. Գալայճեանը, Ա.Ա. Պետիկեանը, Մ.Հ. Փափազեանը եւ Ե. Հատիտեանը ոչ-մնայունի հանգամանքով։ Միայն 20 Սեպտեմբեր 1946ին էր որ վարիչ–քարտուղարի մնայուն դրութիւնը հաստատուեցաւ պաշտօնի կոչուելովը Վեր. Բիւզանդ Գալֆայեանին, որ ո՛չ միայն իր վարելիք պաշտօնին համար լաւապէս պատրաստուած մարդն էր այլ մանաւանդ տեսիլք ունեցող ել զայն հետապնդելու պատրաստ անհատ մը։ Ահա թէ ինչպէ՞ս կարճ ժամանակի մը տեւողութեան անիկա կարողացաւ կրկնապատկել եկամուտները Ընկերակցութեան եւ իրագործել նախապէս անհասանելի նկատուող գործեր։ Յաջողութեամբ աւարտելէ ետք Հայ Աւետարանականութեան հիմնադրութեան հարիւրամեակի հիմնադրամին աշխատանքները իր գործակիցներուն հետ անիկա ձեոնարկեց հիմնադրութեանը Հայկազեան Գոլէճին, որուն զոհ պիտի երթար նախապէս Պէյրութի մէջ հաստատուած փոքր Ուսուցչանոցը: Գալֆայեան հիմը դրաւ Մանուկներու Դաստիարակութեան թիկունք կանգնող ծրագիրի մը նաեւ, իսկ 1959ին ալ մէկ միլիոն տոլար հիմնադրամի հանգանակութեան մը։ Սակայն իր շուտափոյթ մահը անակնկալի մը առջեւ դրաւ ո՛չ միայն իր գործակիցներն ու շրջապատը` այլեւ իրագործելի բազմաթիւ ծրագիրներ։ Նոյն տարին իսկ, եւ անմիջապէս՝ Գալֆայեանին տեղը գրաւելու կոչուեցաւ Վեր. Թովմասեանը, որ, սակայն, Պոլսոյ մէջ հաստատելէ ետք Երիտասարդական Տունը Թուրքիոյ ներքին գաւառներէն եկող հայ տղոց եւ պատանիներու համար եւ պայծառացնելէ եւ ծաղկեցնելէ ետք գոյութիւնն ու պատկերը Ընկերակցութեան՝ 1966ին հրաժարեցաւ իր պաշտօնէն եւ վերադարձաւ Տիթրոյթ՝ եկեղեցական իր նախկին պաշտօնին: Զինք փոխարինողի մը փնտռտուքի շրջանին՝ Ընկերակցութեան գործերը վարեց Սթիվըն Մարտիկեանը, որուն 1 Յունուար 1969ին որպէս վարիչ–քարտուղար յաջորդեց Վեր. Կիրակոս Չոփուրեանը, որ պաշտօնի վրայ պիտի մնար տասնինն տարի՝ մինչեւ որ 1987ի Օգոստոսին հանգստեան կոչուէր: Հետաքրքրական է, որ երբ Չոփուրեան ձեռնարկեց պաշտօնի Ընկերակցութեան գանձն ունէր երկու միլիոն տոլար եւ տարեկան 160,245 տոլար ամավարկ, իսկ իր պաշտօնի աւարտին՝ գանձէն ներս կար 25,538,088 տոլար, տարեկան 1.753,606 տոլար ամավարկով մը։ Չոփուրեանի պաշտօնավարութեան ընթացքին էր որ կատարուեցան կարգ մը հիմնական իրագործումներ, այսպէս՝ Հայկազեան Գոլէճին համար գնուեցաւ այժմ ծանօթ Մուկար շէնքը, վերանորոգուեցան կամ նոր ի նորոյ կառուցուեցան շէնքերը եօթը վարժարաններու, հաստատուեցաւ Հանգստեան Թոշակի Հիմնադրամը Աւետարանական Եկեղեցիի Միացեալ Նահանգներու եւ Միջին Արեւելքի պատուելիներուն համար, ծրագրուեցաւ եւ գործի դրեցաւ Հայ Աւետարանական Ընկերային Ծառայութեան կեդրոն մը Լոս Անճելըսի մէջ, զարգացաւ կրթանպաստներու դրութիւն մը Ամերիկեան Գոլէճներու մակարդակով, հաստատուեցաւ Մերտինեան նախակրթարանը, եւ կազմակերպուեցաւ Հայ Աւետարանական Համաշխարհային Համագումարը, որմէ շուտով ծնունդ պիտի առնէր Հայ Աւետարանական Համաշխարհային Խորհուրդը, եւ ի վերայ այսր ամենայնի՝ օժանդակութիւն տրուեցաւ որ 1984ին կազմակերպուի` Գանատայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութիւնը։ Չոփուրեանի պաշտօնավարութեան վերջին եօթը տարիներուն, 1980էն սկսեալ, անոր գործակից դարձաւ Վեր. Մովսէս Ճանպազեանը, որ բերաւ իր օժանդակութիւնը Ընկերակցութեան աճին ու զարգացումին։ Իրաւ ալ՝ փոքր ակնարկ մը անոր վերջին յիսնամեակին վրայ նետուած՝ պիտի ցոյց տայ հսկայ այն փոփոխութիւնը որ եղաւ անորը տնտեսապէս. այսպէս՝ ՏԱՐԻ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ ՏՈԼԱՐ ԱՄԱՎԱՐԿ ՏՈԼԱՐ 1946-1960 755,000 108,200 1960-1969 2,200,000 211,000 1969-1987 26,549,686 1,753,606 1987-1996 48,925,330 5,411,263 Իսկ գործնապէս եւ գործօնութեա՞մբ: Սակայն Ընկերակցութեան գործունէութիւնն ընդգրկեց ա. Ուսումնական դաշտը (կառուցում եւ նորոգում դպրոցներու, կրթանպաստ, Հայկազեան Համալսարանական Գոլէճի հիմնադրամ, նպաստ հայ աւետարանական վարժարաններու), բ. Մարդկայնական ծառայութիններ (խնամատարական օգնութիւն հիւանդներու, ծերերու խեղանդամներու, նիւթական օժանդակութիւն պաշտօնէ դադրած պատուելիներու, քարոզիչներու եւ ուսուցիչներու, նիւթական նպաստ Հայ Աւետարանական Միութիւններուն, եւ օժանդակութիւններ տարապայման կացութիւններու պարագային), գ. Եկեղեցական դաշտը (օժանդակութիւն եկեղեցիներու հաստատումին եւ կառուցումին, նիւթական փոխատուութիւն աւետարանական եկեղեցիներու, եւ դրամական օգնութիւն աւետարանչական գործունէութեան օժանդակութիւն կիրակնօրեայ դպրոցներու եւ պաշտամունքներու կատարումին, աւետարանական հրատարակութիւններու, եւ այսօր ալ Հայաստանի քրիստոնէացումին), Փոքր մէկ վերլուծումը բոլոր այս տուեալներուն` ցոյց կու տայ, որ Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութիւնը հաւատարիմ մնաց առջի իր սկզբունքներուն։ Իրագործելու համար ծառայութիւնը աւետարանական եկեղեցիներուն եւ առ այդ՝ քաջալերելու համար անոնց կրօնական, կրթական, գրական եւ բարեսիրական գործը, Հայաստանէն ներս թէ դուրս, Աւետարանչականը ծառայեց որպէս միջոց եւ ունեցաւ գործօն մասնակցութիւնը վարիչ–քարտուղարներու սքանչելի շարքի մը, եւ մանաւանդ անխախտ գործունէութիւնն ու նիւթական օժանդակութիւնը զանազան իր վարչութիւններուն, խորհուրդներուն, եւ տնտեսական, կրթական, կրօնական թէ այլ ձեւի մարմիններուն, եւ հասաւ իր այսօրին։ Ասկէ ե՞տք։ Սակայն, ինչպէս կը դնէ Ամերիկայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութեան այժմու նախագահ Ալպըրթ Մոմճեանը՝ «ԱՀԱԸ ունեցաւ յաղթապանծ անցեալ մը։ Կը հաւատամ, որ անիկա կրնայ ունենալ սքանչելի ապագայ մը։ Սակայն երբեք պիտի չըլլայ սքանչելի՛ եթէ մենք մեզ վերստին չնուիրենք այն մարտահրաւէրներուն որոնք կը գտնուին մեզմէ անդին, եւ եթէ չընդգրկենք նոր գաղափարներ, ծրագիրներ եւ միջոցառումներ պատասխանելու համար եզակի մարտահրաւէրներուն ա՛յն ընկերութեան որմէ ներս կ'ապրինք այսօր, եւ չդիմագրաւենք նոր մարտահրաւէրներ, որոնք պիտի զարգանան շաբաթէ շաբաթ, ամիսէ ամիս եւ տարիէ տարի յաջորդ 75 տարիներու ընթացքին»։
A Literary Gallery of Armenian Great Men
(1999) Ingrid Semaan Leyer
Ուսումնասիրութիւնը կը ձգտի գրական շրջագայութիւն մը կատարել Արեւմտեան Եւրոպայի գրական անդաստաններու մէջ ու վեր հանել հոն կերպարուած Հայը: Գրական այս դեգերումը կը սկսի ԺԵ. դարու հեղինակ Եոհաննէս Շիլթպերկէրի ստեղծագործութենէն, հասնելու Համար Քորնէյի (1641), Անտրէաս Կրիֆիուսի (1650), Էտուըրտ Կիպընի (1776), Շիլլէրի (1786-1798), Կոտֆրի Թոմըս Վինյըի (1843), Կիւսթաւ Ֆլոպէրի (1851), Ա. Փեթընի (1870), Ֆելիքս Տանի (1876), Կորէ Վիտալի (1964), Կերհարտ Քեփնէրի (1985), Ամին Մաալուֆի (1988) Ժան Գրիսթոֆ Րուֆէնի (1998)… գրական տարեր սեռելու ստեղծագործութեանց՝ պատմուածք, թատրերգութիւն, վէպ ու պատմավէպ: Սկզբնական շրջանին, Արեւմուտքին համար Հայաստանն ու հայերը կը ներկայացուին իբրեւ քրիստոնեայ ժողովուրդ մը՝ հերոսներու, Հաւատացեալներու եւ նահատակներու, որոնք «դուրսը, անդի՛ն են... ուրի'շ են իրենց շրջապատէն… եւ ուրիշ են նաեւ Եւրոպայէն»: Տակաւ սակայն, այս պատկերը կը վերափոխուի, կը մթագնի՝ մինչեւ իսկ ընդգրկելով մաֆիաներու կերպարի տարբերակներ: Արեւմուտքի այս հեղինակները, չեն անդրադառնար միայն Հայաստանի պատմական ու մշակութային դէմքերուն ու դէպքերուն՝ Տրդատ արքայ հայոց, Լեւոն թագաւոր Կիլիկիոյ, Իսրայէլ Օրի, Խաչատուր Աբովեան..., այլեւ կը ներկայացնեն Բիւզանդիոնի նշանաւոր զօրավար Ներսէսը, Բիւզանդիոնի Լեւոն Ե. հայազգի կայսրը, Մուհամմէտ Ալիի խորհրդական Պօղոս պէյը, Լիբանանի առաջին մութասարրիֆ Տաուտւտ փաշան, Եգիպտոսի վարչապետ Նուպար փաշան, ինչպէս նաեւ՝ պարզ, չարքային հայեր:
Akaby Nassibian, Britain and the Armenian Question 1915-1923, London: Croom Helm, 1984 (294 pp.)
(1982-1984) Ingrid Samaan
An Historical and Dynastic Survey of Caucasia, Eastern Anatolia and Adharbayjan from Xth to the XIIIth Centuries
(1971) Dickran K. Kouymjian
Յօդուածը կը ներկայացնէ 10-13րդ դարերու քաղաքական ու ցեղագրական պատմութիւնը հարաւ արեւելեան Կովկասի, ներառեալ՝ Հայաստանի, Վրաստանի ու Ատրպէյճանի: Մասնաւոր ուշադրութեամբ վեր առնուած են այդ շրջաններուն մէջ վերոյիշեալ ժամանակին իշխող իսլամական ցեղերը: Սերտողութեան նիւթ դարձած են մինչեւ իսկ երկրորդական կարեւորութիւն ունեցող փոքր պետութիւնները: Վերլուծումի ենթարկուած է այդ ցեղերուն ճակատագիրը 11րդ դարու սելճուք-թրքական եւ 13րդ դարու մոնկոլական արշաւանքներու ընթացքին: Արծարծուած են նաեւ շարք մը դրամագիտական եւ ընկերային-հասարակական հարցեր:
An Unpublished Research about the Armenians in Indonesia
(2003) Artsvi Bakhchinian
Հրապարակուող նիւթը Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Հին Ձեռագրերի Մատենադարանի «Տարբեր Հեղինակների ֆոնդ»ում պահուող ինոդնեզահայ հեղինակ է. Հ. Էլիսի Ինդոնեզիայի Հայերի Համառօտ Պատմութիւն անգլերէն աշխատութեան (գրուած 1961ին) երկրորդ գլուխն է` «Հայերի Կրօնական, Հասարակական, Կրթական եւ Մշակութային Գործունէութիւնը Ինդոնեզիայում»։ Այն մեծ քանակութեամբ փաստական եւ վիճակագրական նիւթ է պարունակում 18-20րդ դարերի ինդոնեզահայ համայնքի վերաբերեալ: Առանձին ենթագլուխներով ներկայացուած են «Հայկական Միաբանութիւն» կազմակերպութիւնը, Ջակարտայի Սուրբ Յովհաննէս Հայկական եկեղեցու կառուցումը 1852ին եւ ինդոնեզական իշխանութիւնների կողմից նրա քանդումը 1960ականների սկզբին, 1855ին Ջակարտայում հիմնուած «Մանուկ եւ Արաթուն» հայկական դպրոցը, Սուրաբայայի Սուրբ Գէորգ Հայկական եկեղեցին, Ինդոնեզիայի Հայկական սպորտային ակումբները, Սուրաբայայի Հայ Երաժշտական եւ Դրամատիկական ընկերութիւնը, Ճաւայի Հայ Տիկնանց Բարեգործական միութիւնը։
Ani: World Architectural Heritage of a Medieval Armenian Capital, edited by S. Peter Cowe. University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies, 16. Leuven and Sterling, Virginia: Peeters, 2001. xviii+161p.
(2002) Ազատ Բոզոյեան
Ara Krikorian, Dictionnaire de la Cause Arménienne (Paris: Edipol Editions, 2002), 268 pp.
(2006) Vartan Matiossian
ARMENIA A TRAVES DE SUS CANTARES (Desda el siplo V hasta dias nuestros, seleccion y traduccion del armenio por JORGE SARAFIAN, Buenos Aires, 1991 [Հայաստան իր երգերուն ընդմէջէն (Ե. դարէն մինչեւ մեր օրերը), հայերէնէն ընտրութիւն եւ թարգմանութիւն՝ Գէորգ Սարաֆեան, Պուէնոս Այրէս, 1991]
(1992) Երուանդ Պարսումեան
Armenia and the League of Nations
(1993) Vrej Nercessian
Դկ. Վ. Ներսէսեան կը ներկայացնէ զոյգ մը փաստաթուղթեր, որոնք անմիջական կերպով կ'առընչուին Հայաստանի Հանրապետութեա եւ Ազգերու Համադաշնակցութեան փոխյարաբերութիւններուն: Անոնցմէ առաջինը տեղեկագիր մըն է Հայաստանի Հանրապետութեան 1920-ական թուականներու ներքին կացութեան, թուրք ազգայնական հորդաներու Հայաստանի վրայ կատարած յարձակումին, Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրի պարտադրանքին, եւ համայնավար ուժերու հայկական իշխանութեան ձեռք ձեռքբերումին մասին։ Ազգերու Համադաշնակցութեան Խորհուրդին պահանջով զայն պատրաստեց իտալացի Լուիճի Վիլլարին՝ Թիֆլիս հաստատուած արեւմտեան ներկայացուցիչներու երիցագոյն անդամը եւ յղեց Լորտ Ռապըրթ Սեսիլին, որ փոխ նախարարն էր եւ Անգլիոյ արտաքին գործերու նախարար Լորտ Արթըր Ճէյմս Պալֆուրին: Փաստաթուղթը կը կրէ «Արդի դէպքեր Հայաստանի մէջ» վերնագիրը: Երկրորդ փաստաթուղթը 24 Դեկտեմբեր 1920 թուակիր մէկ նամակն է Հանրապետության Պատուիրակութեան նախագահ Աւետիս Ահարոնեանին, եւ, ինչպէս առաջին փաստաթուղթը, ուղղուեցաւ Լորտ Ռոպըրթ Սեսիլին: Ա՛յս մէկն ալ կ'առընչուի Լուիճի Վիլլարիի տեղեկագիրին բովանդակութեան: Երկու փաստաթուղթերն ալ կը հրատարակուին առաջին անգամ:
Armenian Evangelical Liturgy and Symbolism
(2003) Krikor Haleblian
Յօդուածը ընդհանուր համադրում մը կը կատարէ Հայ աւետարանական ծիսակարգի եւ խորհրդանշականութեան զարգացման՝ Հայ Աւետարանական Եկեղեցւոյ հիմնումէն մինչեւ մեր օրերը: Հեղինակը կը նշէ, թէ 1843ին՝ պոլսահայ իրականութեան մէջ գործող ամերիկացի Ժողովական Եկեղեցիի միսիոնարներու մերժողական կեցուածքը՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ ծիսակարգի ու խորհրդանշականութեան նկատմամբ, մեծապէս ազդած է Հայ Աւետարանական Եկեղեցւոյ խորհրդանշականութեան եւ ծիսակարգին։ Ան դրական կը գնահատէ վերջին շրջանին Հայ Աւետ. Եկեղեցիին կրած փոփոխութիւնները` ծիսակարգի եւ խորհրդանիշերու առաւել լայն օգտագործման առումով, վիճարկելով թէ Հայ Աւետ. Եկեղեցին պէտք է հիմնուի հայ առաքելական ծիսակարգի եւ խորհրդանիշերու աւանդի վրայ` ընդունելով դրականը եւ կերտելով չէզոքէն։ Հեղինակը մերժողականութենէ դէպի հաւասարակշիռ որդեգրման բնական ընթացք կը նկատէ Պէյրութի Նոր Մարաշի եւ Հոլիվուտի հայ աւետարանակ եկեղեցիներուն հայ ճարտարապետութեան աւանդներով կառուցումը, Հայ Աւետ. եկեղեցիներու Հայկական անուանումները, շարականներու աւելի նպատակամղուած որդեգրումը եւ այլ փաստեր:
Armenian Evangelical, and Political?
(1996) Paul Haidostian
Կրօնական եւ ոչ-կրօնական ընկալումներու իրարմէ տարանջատումը կամ իրարու հետ միազօդումը հիմնական խնդիր մըն է Հայ Աւետարանականութեան համար. առ այս՝ հրապարակ կու գայ հարցումը որ կը սպասէ իր պատասխանին - պէտք է որ հայ աւետարանական երիտասարդը պատրաստուի լոկ եկեղեցական ու կրօնական ընկալչութեա՞մբ եւ ձգել որ կեանքը կատարէ մնացեալը՝ թէ՞ ոչ անհրաժեշտ է զայն պատրաստել ազգային, ընկերային, գաղափարաբանական եւ այլագունի ընկալչութեամբ նաեւ, եւ այդ ձեւով զայն ընծայել ամբողջական։ Կեանքի ամբողջականութիւնը եւ համապարփակութիւնը հիմնական հարցերէն մէկն է Հայ Աւետարանական Եկեղեցիին եւ աւետարանական ըմբռնումին Միջին Արեւելքի մէջ, եւ այդ իսկ պատճառով, որպէս աւետարանական աւանդութիւն, ժամանակի ընթացքին աւետարանականներու մօտ ստեղծուած է կրօնական, եկեղեցական, ընկերային, քաղաքական եւ այլ տեսակի համանմանութիւն մը` որպէս հետեւանք անոնց ջամբուած դաստիարակութեան, այդքան որ այժմ բառ է անոնցմէ ճանչնալ մէկ հոգի ճանչցած ըլլալու համար բոլոր անդամները համայնքին։ Այս կացութիւնը ցոյց կու տայ իրողութիւնը «միացեալ վկայութեան» մը, որ կը հակադրուի «անհատական վկայութեան» եւ կը դրսեւորի հանրագումար արտայայտութիւնը կեանքին իմացական, զգացական եւ հաւատամքային տուեալներուն։ Մէկ կողմէն՝ այս մէկը կ'անդամալուծէ եկեղեցին եւ հաւատացեալին համապարփակ զարգացումը եւ արտայայտչականութիւնը եւ միւս կողմէ՝ կրնայ գերզգայնութիւն մը յառաջացնել հաւաքական ինքնութեան հանդէպ։ Այսօր Մերձաւոր Արեւելքի Հայ Աւետարանական Եկեղեցիին համար անհրաժեշտ է գտնել ուղիղ ճամբան եւ ճիշդ ու ամբողջական ձեւով պատրաստել նոր սերունդը: Հակառակ այս անհրաժեշտութեան՝ այժմ ընդունուելու է որ անիկա մէկդի է ձգած քաղաքական ու ընկերային պատրաստութիւնը նոր սերունդին եւ կամաւոր կերպով մոռցած որ աւետարանական երիտասարդին համար հիմնական պահանջ է գիտնալ ազգային իր պատկանելիութիւնն այդքան՝ որքան որ է կրօնականը, որովհետեւ կարելի չէ իրարմէ անջատել այս երկուքը, այսուհանդերձ պէտք է շատ զգոյշ ըլլալ, որ եկեղեցին չիյնայ ճիրաններէն ներս կուսակցական կազմակերպութիւններու, որ անիկա չիյնայ փէշին մրցակցական վազքի մը այլ համայնքներու եւ կազմակերպութիւններու հետ, եւ հուսկ չբաւարարուի լոկ գործունէութեան փոփոխութեամբ եկեղեցական ղեկավարութեան՝ այլ անկէ շատ առաջ փորձ է նախապատրաստել համայնքն այսպիսի յարաբերական փոփոխութիւններու համար։ Ընդհանրապէս ընդունուած է, որ չկան եկեղեցի եւ աստուածաբանութիւն առանց քաղաքական եւ ընկերային տուեալներու որոնք հիմք ծառայեն անոնց, հիմնականը սակայն փոխյարաբերութիւնն է եկեղեցիին եւ անոնց։ Հայ աետարանականութեան վերջին մէկուկէս դարու պատմութիւնը ցոյց կու տայ, որ եկեղեցին միշտ ալ խուսափած է այս փոխյարաբերութիւնը հաստատել է, ու եթէ երէկ Հայ Աւետարանական Շարժումը կը նկատուէր զուտ հոգեկան եւ կրօնական բարենորոգում մը՝ այսօր ալ տակաւին կան զայն այդպիսին նկատողներ, մինչդեռ, իրականութեան մէջ, կրօնական պարտականութիւն մըն է դեր վերցնել ընկերային հարցերու մէջ։ Ըստ Վեր. Ահարոնեանի՝ այս դերը կ'արտայայտուի եկեղեցիին վայրին, տեղի ու ժամանակի պատկանելիութեամբ եւ անոր փոխյարաբերութեամբը շրջակայ այլ եկեղեցիներու եւ կրօնական եւ այլաբովանդակ զանազան հաւաքականութիւններու հետ։ Ի վերջոյ եկեղեցին գոյութիւն ունի տեղ մը կեանքէն ներս եւ տարածութեան, անոր ծառայելու կոչումով ու մանաւանդ անիկա ունի փրկարար դեր մը ոչ միայն ինքզինքին հանդէպ այլ մանաւանդ իր շրջապատին եւ աւելին՝ անիկա, կամայ եւ ակամայ, ենթակայ է ազդեցութիւններուն օրուան մշակութային շարժումներուն, քաղաքային օրէնքներուն եւ այլ խարտոցումներու, եւ այս բոլորը՝ հակառակ ալ իր կամքին։ Հայ աւետարանական Եկեղեցին շատ չէ մտահոգուած այս հարցերով, սակայն նախընտրելի պիտի ըլլար, որ անիկա նախապատրաստէր աւետարանական երիտասարդը դիմագրաւելու ամէն ինչ կշռելու եւ դատելու լաւն ու վատը, եւ կատարելու իր ընտրութիւնը։ Որպէս ռամկապետական հաստատութին՝ Աետարանական եկեղեցին արդէն իսկ ունի ներքին թէ արտաքին բաժանուածութիւն, եւ ուր կը յարգուի անհատին անզուգականութիւնը, այսուհանդերձ ընտանիք մըն է անիկա, որուն անդամներէն ներս գործօն են անոնց ներքին մղումները եւ ձգտումները: Ճիշդ հոս ալ կը կայանայ բարոյական դերը Աւետարանական Եկեղեցիին դաստիարակել անհատը որ կարենայ ապրիլ միասնութեան մէջ, տալ անոր անհրաժեշտ ուղղութիւնը եւ հեռու պահել զայն պատահական ազդեցութիւններէ: Ահա թէ ինչո՞ւ համար անհրաժեշտ է Եկեղեցիին համար գիտնալ, թէ ի՞նչ պիտի տայ անիկա նոր սերունդին եւ ինչպէ՞ս։ Հոս ի յայտ կու գայ անհրաժեշտութիւնը ուսումի եւ դաստիարակութեան հիմնական ծրագիրի մը, որ ընդգրկէ կրօնական շրջապատը, քաղաքական կլիման եւ աւանդութիւնները։ Արդարեւ՝ «եկեղեցի» կը նշանակէ գործակցութիւն, փոխյարաբերութիւն եւ գործօնութիւն, անիկա լոկ կիրակնօրեայ դպրոց մըն չէ, ինչպէս որ չէ կիրակնօրեայ գործունէութիւն մը: Անիկա ստիպուած է զբաղիլ ինչպէս նեղ ու մասնայատուկ՝ նոյնպէս նաեւ լայն եւ ընդհանրական հարցերով, գաղափարաբանութիւններով, ընկերային եւ քաղաքական շարժումներով, իսկ ինքն առանձինն բաւարար չէ ամբողջական աճին ու զարգացումին համար հայ աւետարանական եկեղեցիին։ Անշուշտ այժմ իրատեսութիւն չէ ակնկալել, որ Հայ Աւետարանական Եկեղեցին միակ միջոցը կրնայ հանդիսանալ սա աճին ու զարգացումին համար, իսկ կրօնը միակ գաղափարաբանութիւնը որ պէտք է հայ աւետարանական երիտասարդին: Որքան ատեն որ Եկեղեցին մերժէ զբաղիլ այս հարցերով այդքան ատեն եւ վստահօրէն պիտի ձախողի անիկա առաջնորդի եւ ղեկավարի իր դերին եւ առաքելութեան մէջ: Արդ՝ ի՞նչ պետք է ընել վաղը։ Յստակ է որ չի բաւեր հարցերուն մօտենալ ինչպէս եղաւ անցեալին։ Անհրաժեշտ է աւետարանական ուսումն ու զարգացումը ջամբել այնպէս որ անիկա համապատասխանէ երիտասարդին կարիքներուն, առօրեայ կեանքին, եւ մանաւանդ օգնէ անոր իր դժուարութիւններուն լուծում մը բերելու, եւ ընէ այնպէս որ ազգային եւ քաղաքական կեանքը դրսեւորուի հաստատ եկեղեցիի մը հայեցակէտին ընդմէջէն։ Առաւել ընել այնպէս, որ անիկա ցոյց տայ կամ մերժէ ցոյց տալ, թէ ինչո՞ւ եւ ի՞նչպէս ինք «կը մատչի այլ եկեղեցիներուն, քաղաքական կազմակերպութիւններուն, Հայաստանի Հանրապետութեան, եւ Միջին Արեւելքի զանազան երկիրներուն ուր ներկայ է ինք։ Հարց չէ ձեւը այս մատչումին։ Հիմնական է համոզումը թէ եկեղեցին ունի առելի մեծ պատասխանատուութիւն աւանդականօրէն իր ունեցածէն, եւ թէ եկեղեցին ուզէ կամ ոչ, իր անդամները անխուսափելի կերպով պիտի ենթակայ մնան շրջակայքի գաղափարաբանական եւ քաղաքական ազդեցութիւններուն»։
Armenian Nationalism and the Evangelical Movement
(1996) Manuel M. Jinbashian
Հակառակ ոմանց այն կարծիքին եւ համոզումին թէ Հայ Աւետարանական Շարժումը հետեւանքն էր մէկ կողմէ օտար միսիոնարներու ճիգերուն եւ միւս կողմէ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան ձեռք առած խստութիւններուն հակաեկեղեցական շարժումներու դէմ, եւ թէ անիկա իր գոյառումի առաջին իսկ օրէն կը միտէր պառակտել հնադարեան Մայր Եկեղեցին` փաստերը ցոյց կու տան սակայն, որ անիկա ծնունդն էր բարենորոգչական ընդհանուր այն հոսանքին եւ անոր ընկերացող ազգային ու ազգայնական գիտակցութեան, ազատութեան եւ իրաւունքի հասկացողութեան, որոնք իրենցմէ ներս առին ո՛չ միայն Օսմանեան Կայսրութեան հայ համայնքը այլեւ ամբողջ կայսրութիւնը։ Այս կացութիւնն օգտագործուեցաւ արեւմտեան միսիոնարութեան կողմէ, ի՞նչ փոյթ որ ամերիկեան միսիոնարութեան զանազան ներկայացուցիչներ յաճախակիօրէն հաստատած ըլլային իրենց տեղեկագիրերով թէ իրենք Արեւելք էին հասեր պարզօրէն հոն բերելու համար Աւետարանին լոյսը եւ չէին միտեր միջամուխ ըլլալ արեւելեան եկեղեցիներու ներքին կարգ ու սարքին, հաւատամքին են գործունէութեան: Փաստերը սակայն, եւ նոյնիսկ կարգ մը տեղեկագիրերն անոնց՝ այդ միսիոնարներուն, ցոյց կու տան, թէ անոնցմէ ոմանք, եւ բազմաթիւ էին անոնք, վարեցին պառակտիչ գործունէութիւն, քաջալերեցին Աւետարանական Շարժումի առաջին հետեւորդները հակադրուելու Մայր եկեղեցիին եւ հաստատելու անջատ համայնք մը եւ եկեղեցի մը իրենց գիտցած եւ հասկցած ձեւով։ Իսկ այդ գիտցուածն ու հասկցուածը ուղղակի կը հակադրուէր Հայ Առաքելական Մայր Եկեղեցիի կառոյցին, որ այսպիսով կը ստանար հիմնական առաջին հարուածը, եւ որ, սակայն, պիտի չխախտէր հաւատամքային եւ կառուցային իր դրոյթէն: Դար մը եւ գուցէ աւելի Հայ Աւետարանականութիւնը մնաց դուրս հայ ազգային բոլոր շարժումներէն, այդուհանդերձ վերջին տասնամեակները եկան ցոյց տալու թէ աւետարանական հայն ալ հայ էր ազգութեամբ եւ յաճախ կը գտնուէր առաջին շարքին վրան ազգային շարժումներուն, եւ թէ կարելի չէր ուրանալ անոր հայութիւնը եւ դուրս դնել զայն ազգային իր պատկանելիութենէն։ Այժմ բան մը փոխուած էր անտարակոյս, եւ այս՝ Անթիլիասի Յովսէփեանց Կաթողիկոսէն ասդին: Իրաւ էր որ կա՛ր անհամատեղելի բան մը Հայ Եկեղեցիին եւ Հայ Ազգին միջեւ, եւ անոր հետեւանքն էր եղած այն բանը որ պատահեր էր երէկ։ Արդարեւ՝ երբ սկսան փչել ազատականութեան եւ իրաւունքի հովերն ամէնուրեք, Հայ Եկեղեցիի ծոցէն ներս սկսած խլրտումներուն դէմ ամրակուռ մնաց Հայ Ազգային Եկեղեցին եւ ոչ մէկ բան կարողացաւ շարժել դարերու ընթացքին ամրացած պահպանողականութիւնը եւ առիթ մը ստեղծել եկեղեցիին համար` վերադառնալու սկզբնական իր աւետարանականութեան, բերելու վերանորոգումի շունչ մը հայութեան եւ նոր օրերու նոր պայմաններով վերակերտում մը հայ ազգային կառոյցի։ Այսօր՝ Էջմիածինի Գարեգին Ա. եւ Անթիլիասի Արամ Ա. կաթողիկոսները որոնք բացսիրտ, բացմիտք եւ համախոհութեան ու համակեցութեան հետեւող եւ բարձրագոյն ուսումնառութեամբ զարգացած եկեղեցական առաջնորդներ են՝ ամէն յոյս կը ներշնչեն, որ զարգանայ եւ խորանայ Մայր Եկեղեցիի, Հայ Աւետարանականութեան եւ Հայ Կաթողիկէ համայմքի միջեւ սկսուած ազգային համագործակցութիւնը, որովհետեւ այժմ բոլոր կողմերն ալ գիտակից են, որ շատ աւելի պատճառներ եւ տուեալներ կան ազգային միասնութեան քան բաժանուածութեան։ Ի վերջոյ՝ պէտք չէ մտահան ընել, որ հայկական կեանքի ներկան, Ազատ ու Անկախ Հայաստանի մէջ թէ սփիւռքի ամբողջ տարածքին, բաց կը պահէ հրապարակը եւ անհրաժեշտ կ'ընծայէ համագործակցութիւնը, համախոհութիւնը եւ իրարհասկացողութիւնը ազգը կազմող հայ տարրերուն միջեւ։ Իսկ այս տարրե՞րը։ Բայց հայ են անոնք այսօր, ինչպէս որ էին երէկ ալ։ Արդարեւ՝ երբ 1 Յուլիս 1846ին Պոլսոյ մէջ Ամերիկացի միսիոնար Տուայթի բնակարանը հաւաքած քառասուն հայորդիներու հարց տրուեցաւ հոն ներկայ եօթը այլ ամերիկացի եւ երկու սկովտիացի միսիոնարներու ներկայութեան թէ հաւատամքի ո՞ր մէկուն եւ համայնքային ո՞ր դրութեան կ'ուզէին հետեւիլ՝ անոնք պատասխանեցին միաբերան թէ իրենք հայ էին եւ Աւետարանի հետեւորդ, եւ իրենց եկեղեցին պիտի կոչուէր լոկ «Հայաստանեայց Աւետարանական Եկեղեցի» եւ ուրիշ ոչինչ։ Հայ Աւետարանականները միշտ ալ հաւատացին, թէ հայ էին իրենք եւ կը պատկանէին հայութեան եւ անբաժան մէկ մասնիկն էին ազգին։
Armenian Participation in the Lebanese Legislative Elections During the French Mandate 1934-1943
(2001) Zaven Messerlian
Հեղինակը՝ հիմնուելով ժամանակակից լիբանանահայ, առաւել` Լիբանանի մէջ լոյս տեսնող մի քանի արաբատառ ու ֆրանսատառ լրագիրներու նիւթերուն, ինչպէս նաեւ հայ թեկնածուներու յատուկ ասուլիսներու ընթացքին հաղորդած բանաւոր վկայութիւններուն վրայ, հանգամանօրէն կը ներկայացնէ 1934, 1937 եւ 1943 թուականներուն կայացած երկրի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ընթացքին հայ համայնքին յատկացուած երեսփոխանական աթոռներուն շուրջ ծաւալած պայքարը, այս կապակցութեամբ լիբանանահայ քաղաքական տարբեր հոսանքներու դիրքորոշումները, Լիբանանի միւս համայնքները ներկայացնող թեկնածուներու հետ անոնց հաստատած ընտրական դաշինքները, ընտրութեանց ընթացքին ֆրանսական իշխանութիւններու եւ ապահովական մարմիններու կողմէ կատարուած ուղղակի եւ անուղղակի միջամտութիւնները:
Armenian Participation in the Lebanese Legislative Elections during the Presidencies of Charles Helou (1964-1970) and Suleiman Frangieh (1970-1976)
(2006) Zaven Messerlian
Հեղինակը՝ հիմնուելով ժամանակակից լիբանանահայ, առաւել՝ Լիբանանի մէջ լոյս տեսնող մի քանի արաբատառ ու ֆրանսատառ լրագիրներու նիւթերուն, լիբանանահայ քաղաքական գործիչներու յատուկ ասուլիսներու ընթացքին հաղորդած բանաւոր վկայութիւններու, ինչպէս անձնական նամակագրութեամբ կուտակած տեղեկութիւններու վրայ, հանգամանօրէն կը ներկայացնէ լիբանանահայ քաղաքական տարբեր խմբաւորումներու կեցուածքը 1968ին եւ 1972ին կայացած երկրի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ընթացքին հայ Առաքելական ու հայ Կաթողիկէ համայնքներուն յատկացուած երեսփոխանական աթոռին շուրջ ծաւալած պայքարին: Այս կապակցութեամբ, կը քննուին նաեւ Լիբանանի միւս համայնքները ներկայացնող թեկնածուներու հետ հայ քաղաքական հակամարտ հոսանքներուն հաստատած ընտրական դաշինքները, այդ երկու ընտրութեանց ընթացքին պետական մարմիններու թոյլտուութեամբ տեղի ունեցած անօրինութիւններուն վերաբերեալ ծաւալած բանավէճերը: Ի տարբերութիւն նախորդ երեսփոխանական ընտրութիւններուն, որոշակի փոփոխութիւններ ի յայտ կու գան լիբանանահայ կուսակցութիւններու փոխյարաբերութեանց մէջ, որոնց իբրեւ արդիւնք լիբանանահայ երեսփոխաններու շարքին կ'երեւին ոչ-դաշնակցական շրջանակին մօտիկ կանգնած անձնաւորութիւններ պատճառ դառնալով ոչ-դաշնակցական շրջանակի երկատման: Այդուհանդերձ, հայ քաղաքական կուսակցութիւնները միասնաբար կը նշեն Հայոց Ցեղասպանութեան 60ամեակը Պէյրութի մէջ, 1975ին: Յօդուածը շարունակութիւնն է Հայկազեան Հայագիտական Հանդէսի ԻԱ., ԻԲ., ԻԳ., ԻԴ. հատորներուն մէջ, նոյն հեղինակէն լոյս տեսած ուսումնասիրութեան:
Armenian Participation in the Lebanese Legislative Elections During the Presidency of Bishara Khoury 1943-1952
(2002) Zaven Messerlian
Հեղինակը՝ հիմնուելով ժամանակակից լիբանանահայ, առաւել՝ Լիբանանի մէջ լոյս տեսնող մի քանի արաբատառ ու ֆրանսատառ լրագիրներու նիւթերուն, ինչպէս նաեւ լիբանանահայ քաղաքական գործիչներու յատուկ ասուլիսներու ընթացքին հաղորդած բանաւոր վկայութիւններու վրայ: Հանգամանօրէն կը ներկայացնէ լիբանանահայութեան կեցուածքը երկրի անկախութեան համար մղուած պայքարի օրերուն, Պաղ պատերազմի սկզբնաւորութեան թողած ազդեցութիւնը լիբանանահայութեան վրայ, եւ յատկապէս՝ 1947ին եւ 1951ին կայացած երկրի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ընթացքին Հայ առաքելական ու կաթողիկէ համայնքներուն յատկացուած երեսփոխանական աթոռներուն շուրջ ծաւալած պայքարը, այս կապակցութեամբ լիբանանահայ քաղաքական տարբեր հոսանքներու դիրքորոշումները, Լիբանանի միւս համայնքները ներկայացնող թեկնածուներու հետ անոնց հաստատած ընտրական դաշինքները, ընտրութեանց ընթացքին պետական մարմիններու կողմէ կատարուած միջամտութիւնները: Յօդուածը կարելի է շարունակութիւնը համարել հեղինակին՝ «Հայկազեան հայագիտական հանդէս»-ի ԻԱ. հատորին մէջ լոյս ընծայած աշխատասիրութեան:

Browse

Browsing Haigazian Armenological Review by Title

Results Per Page

Sort Options